κάντε κλικ εδώ
Κάποτε η Λέρος «ταξίδεψε λαβωμένη» σε όλο τον κόσμο ως το «νησί των καταδικασμένων». Οι «εικόνες της ντροπής» μέσα από την «αποικία ψυχασθενών» στις περιοχές Λακκί και Λέπιδα στιγμάτισαν τη χώρα μας σε όλο τον κόσμο, συγκλονίζοντας τη διεθνή κοινή γνώμη. Τότε, στα τέλη της δεκαετίας του ’80, το ελληνικό κράτος αναγκάστηκε να λάβει μέτρα και να προωθήσει μεταρρυθμίσεις. Δημιουργήθηκαν Μονάδες Ψυχοκοινωνικής Αποκατάστασης, με στόχο την αποασυλοποίηση των ψυχικά ασθενών, στο πλαίσιο της περίφημης Ψυχιατρικής Μεταρρύθμισης. Πράγματι, τα άσυλα άνοιξαν τις πόρτες τους και μετεξελίχθηκαν σε δομές ψυχικής υγείας. Τα κέντρα ημέρας, οι ξενώνες, τα οικοτροφεία και τα προστατευμένα διαμερίσματα απειλούνται όμως πλέον με «λουκέτο», δεδομένου ότι η συνέχιση της λειτουργίας τους δεν έχει εξασφαλιστεί, ελλείψει κονδυλίων. Έπειτα από 21 χρόνια, ελλοχεύει εκ νέου ο κίνδυνος παλινδρόμησης σε ασυλιακές πρακτικές και το μέλλον των ψυχικά ασθενών διαγράφεται αβέβαιο. Κι ενώ η Πολιτεία στρέφει το βλέμμα αλλού, αρνούμενη τις ευθύνες της, μια θεατρική παράσταση ενημερώνει γύρω από την ψυχιατρική μεταρρύθμιση, αφυπνίζει την κοινή γνώμη και συμβάλλει στον αποστιγματισμό της ψυχικής νόσου.
Ανήκουν, άραγε, στο παρελθόν οι «αποικίες ψυχοπαθών» όπως εκείνη της Λέρου; Έχουν περάσει δύο δεκαετίες από τότε που οι ψυχικά πάσχοντες ζούσαν κοινωνικά αποκλεισμένοι σε ιδρυματικές συνθήκες. Έκτοτε έγιναν βήματα. Η απουσία, ωστόσο, πολιτικής βούλησης, η έλλειψη εθνικών πόρων, η ασυνέπεια στους κανονισμούς της ΕΕ επαναφέρουν τον κίνδυνο επιστροφής στα δερμάτινα λουριά και στους σιδερένιους κρίκους. Συγκεκριμένα, το πρόγραμμα «Ψυχαργώ», που προέβλεπε τη μετάθεση της φροντίδας των ασθενών από το άσυλο στην κοινότητα, βρίσκεται στον αέρα. Η Κομισιόν δεν συμμετέχει πλέον στη συγχρηματοδότηση του προγράμματος. Το εκπαιδευμένο προσωπικό αρκετών ξενώνων και κέντρων ημέρας αποχωρεί σταδιακά εξαιτίας της υποχρηματοδότησης. Η κατάρρευση της εθνικής ψυχικής υγείας δεν είναι μακριά. Κι όλα αυτά σε συνθήκες οικονομικής, πολιτικής και κοινωνικής κρίσης, όπου διαπιστώνεται εμφανής αύξηση ψυχικών διαταραχών, αύξηση ποσοστών αυτοκτονιών και επιβεβλημένων νοσηλειών. Επιτακτική ανάγκη; «Να βάλουμε την ψυχική υγεία πολύ υψηλά στην πολιτική ατζέντα της χώρας μας», προτείνει ο κ. Στέλιος Στυλιανίδης, πρωτεργάτης της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης.
Καταρρέει, λοιπόν, το όραμα της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης; Ο κ. Στυλιανίδης, ψυχίατρος και πρόεδρος της ΕΠΑΨΥ, σχολιάζει στα «Επίκαιρα»: «Δεν είμαστε πια στην εποχή της Λέρου, αλλά τα τελευταία πέντε χρόνια πήγαμε εγκληματικά πίσω. Έκλεισαν τα ψυχιατρεία, αλλά δεν υπάρχει πλήρες φάσμα υπηρεσιών. Αντιθέτως, έχουμε αύξηση των ιδιωτικών ψυχιατρικών κλινικών. Πρέπει να επικαιροποιηθεί το σχέδιο της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης. Να πάμε μέχρι εκεί που αντέχουν οι εθνικοί πόροι. Κινδυνεύουμε να χάσουμε σημαντικά κονδύλια. Το υπουργείο Υγείας έχει καθυστερήσει στη συγκρότηση επιτροπών. Αν δεν εργαστούμε για την πρόληψη, χτίζουμε μελλοντικούς ψυχιατρικούς ασθενείς. Είναι απαραίτητη η αλλαγή κουλτούρας και στάσης απέναντι στην ψυχική διαταραχή. Να καταλάβουμε πως ο ανθρωπισμός και ο εκδημοκρατισμός της ψυχιατρικής περίθαλψης δεν είναι υπόθεση μόνο των επαγγελματιών. Σε αυτό το πνεύμα, πραγματοποιήσαμε το διήμερο φεστιβάλ στην Πάρο, μια συνάντηση ανθρώπων τέχνης και ΜΜΕ. Για μια εναλλακτική αφήγηση για την ψυχική διαταραχή».
Ρεπορτάζ-καταπέλτης για το «Δρομοκαΐτειο»
Δεν πάει καιρός που ένα νέο ρεπορτάζ του BBC χαρακτήρισε το «Δρομοκαΐτειο» Θεραπευτήριο Αθηνών «εγκαταλελειμμένο κτίριο, με εγκαταλελειμμένους ασθενείς». Σύμφωνα με τη δημοσιογράφο, οι ασθενείς συχνά βρίσκονταν δεμένοι μέσα σε άδεια δωμάτια. «Δεν έχουμε προσωπικό για να παρέχουμε σωστή περίθαλψη», περιορίστηκε να εξηγήσει η επικεφαλής του νοσηλευτικού προσωπικού. Φαίνεται πως η ψυχιατρική μεταρρύθμιση δεν έφτασε απλά αργά στην Ελλάδα· ήρθε και με βήμα μετέωρο.
Πώς μπορούμε να αποφύγουμε τον κίνδυνο επιστροφής στις απάνθρωπες συνθήκες εγκλεισμού των ασθενών; Τι θα συμβεί μετά τη διακοπή παροχής βοήθειας από την ΕΕ προς την Ελλάδα; Η κυρία Μαρία Λαζαρίδου, ψυχίατρος της Εταιρείας Κοινωνικής Ψυχιατρικής και Ψυχικής Υγείας και επιστημονική υπεύθυνη της Δομής Φωκίδας εξηγεί: «Υπάρχει πραγματικός κίνδυνος να κλείσουν οι δομές. Οι εργαζόμενοι ήταν για μήνες απλήρωτοι, γιατί δεν υπήρχαν κονδύλια. Οι ασθενείς κινδυνεύουν να μείνουν στο δρόμο. Επιπλέον, οι οικογένειες δεν μπορούν πια να συντηρούν μέλη με προβλήματα ψυχικής υγείας, λόγω οικονομικών δυσκολιών. Με την κρίση αυξάνονται οι ανάγκες των ανθρώπων για ψυχική περίθαλψη. Αλλά στη χώρα μας έγινε η αποασυλοποίηση, και μετά τέλος. Για να συνεχίσουν να λειτουργούν οι ξενώνες ψυχικής υγείας και τα οικοτροφεία πρέπει αρχικά να ενισχυθεί η πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας. Πρέπει να υπάρξει πρόνοια για κοινωνική και επαγγελματική αποκατάσταση, ώστε να μην χρειάζεται να γεμίσουν τα ψυχιατρεία. Αλλά το πρόβλημα είναι ότι το κράτος δεν επενδύει στην πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας. Καμία κυβέρνηση δεν μας έχει καλέσει για να συνεργαστούμε».
Όταν ο κόσμος της τέχνης συναντά εκείνον της ψυχικής υγείας
«Όταν μπήκα στο “Δρομοκαΐτειο”, την πρώτη βραδιά αισθάνθηκα αμέσως τη συμφορά μου βαρύτερη…» γράφει ο ποιητής Ρώμος Φιλύρας.
Η κραυγή ενός ψυχικά ασθενούς σπάει τα κάγκελα των ασύλων, διαπερνά τους «φράχτες των ψυχιατρείων» και ακούγεται δημοσίως μέσα από ένα καλλιτεχνικό δρώμενο που συμβάλλει στην καταπολέμηση τους στίγματος της ψυχικής διαταραχής. Η παράσταση «Χορός των επίπλων», βασισμένη στα γραπτά του «έγκλειστου» ποιητή Φιλύρα, βγαίνει έξω από τις θεατρικές σκηνές και «επισκέπτεται» τα ψυχιατρικά ιδρύματα, αποδεικνύοντας πόσο σημαντικός είναι ο ρόλος της τέχνης στη μετάγγιση του μηνύματος ενάντια στο στίγμα. Ο μονόλογος «ταξιδεύει» στο ψυχιατρείο των Χανιών και λαμβάνει χώρα μέσα σε μια θλιβερή άδεια αίθουσα, όπου ακόμα υπάρχουν δερμάτινα λουριά. Εκεί ξετυλίγεται η τραγική μοίρα του εγκλωβισμένου ασθενούς ποιητή μέσα από τη συγκλονιστική ερμηνεία του Πέτρου Ξεκούκη και τη σκηνοθεσία της Τόνιας Σταυροπούλου. Ένας χαρισματικός διαταραγμένος λόγιος δανείζει τη φωνή στους σύγχρονους πάσχοντες και εκφράζει την οδύνη της μοναξιάς τους, τον κοινωνικό αποκλεισμό και την εγκατάλειψή τους.
«Μέσα στο ψυχιατρείο, η παράσταση βρήκε το χώρο της, απογειώθηκε. Ένα αμιγώς καλλιτεχνικό δρώμενο κατόρθωσε να δρασκελίσει εμπόδια και να γίνει κοινωνός του ζητήματος αυτού. Τα άσυλα είναι χωματερές ανθρώπων. Εκεί ο ασθενής είναι ένα νούμερο. Στους ξενώνες, ο ασθενής είναι ένας άνθρωπος, έχει προσωπική και κοινωνική ζωή με την απαραίτητη μέριμνα», αναλύει η σκηνοθέτιδα της παράστασης κυρία Τόνια Σταυροπούλου και ειδική συνεργάτιδα του Πανεπιστημίου Πάτρας.
Η παράσταση προβλέπεται να περιοδεύσει σε πόλεις της ελληνικής επαρχίας, με στόχο την ευαισθητοποίηση των τοπικών κοινωνιών. Άλλωστε, εκεί συχνά σημειώνονται αντιδράσεις των κατοίκων κάθε που μεταστεγάζεται ένας ξενώνας ψυχικής υγείας στη γειτονιά τους.
«Επιθυμούμε να προβληματιστούν οι τοπικές κοινωνίες και οι φορείς Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Να καταλάβουν πως η τρέλα μάς αφορά όλους. Η παράσταση είναι μια ζωντανή συνέντευξη του Ρώμου Φιλύρα, το 1927. Έλεγε αυτό που λέμε κι εμείς τώρα. Γιατί δεν έχουν αλλάξει και τόσο πολύ τα πράγματα. Με την ψυχιατρική μεταρρύθμιση επιχειρήθηκε το μεγάλο βήμα. Αλλά υπάρχουν πολλά προβλήματα. Αυτοί οι άνθρωποι δεν έχουν τη δύναμη να μιλήσουν, να αντιδράσουν. Είναι αδύναμοι, ενώ εμείς δυνατοί. Δεν έχουμε δικαίωμα να επιτρέψουμε να κοπούν τα κονδύλια από αυτούς. Ας κοπούν από άλλού. Προτού κάνω την παράσταση, μπήκα στο “Δρομακαΐτειο” για 15 ημέρες, για να μπορέσω να καταλάβω πώς ζουν αυτοί οι άνθρωποι, ώστε να μπορέσω να ερμηνεύσω το λόγο του ποιητή Ρώμου Φιλύρα. Διαπίστωσα την εγκατάλειψη των κτιρίων, την απουσία της Πολιτείας», καταθέτει ο ηθοποιός Πέτρος Ξεκούκης.
Σε έναν τοίχο του ψυχιατρείου Χανίων κάποιος είχε γράψει: «Όταν ο άρρωστος είναι δεμένος, ο ψυχίατρος είναι ελεύθερος. Όταν ο άρρωστος είναι ελεύθερος, ο ψυχίατρος είναι στη δουλειά του». Τα δικαιώματα των ψυχικά ασθενών εύκολα και συστηματικά καταπατούνται. Η φωνή τους δύσκολα διαπερνά τα συρματοπλέγματα του ιδρυματισμού. Αρκετοί θεραπευτές αρνούνται τον όρο «ψυχιατρική μεταρρύθμιση». Και δεν έχουν άδικο. Πώς μπορούμε να επικαλούμαστε τον όρο «ψυχιατρική μεταρρύθμιση», όταν δεν υπάρχουν σε κάθε δήμο κέντρα ψυχικής υγείας, όταν οι εισαγωγές ψυχικά πασχόντων γίνονται ακόμα ακουσίως και με εισαγγελική εντολή; Αν, ωστόσο, αποδεχτούμε τον όρο «ψυχιατρική μεταρρύθμιση», οφείλουμε τουλάχιστον να παραδεχτούμε πως η «ψυχιατρική μεταρρύθμιση» είναι ασθενής και η ίασή της έχει αφεθεί στα χέρια της τέχνης.
Υ.Γ.: Η ριζική μεταρρύθμιση των υπηρεσιών παροχής ψυχικής υγείας ξεκίνησε στη χώρα με την ψήφιση του νόμου για το Εθνικό Σύστημα Υγείας (Ν.1397/83).